Boekenmening

Vlucht voor de wolf

Eva is de niet zo slimme, maar ontzettend lieve en altijd behulpzame zus van Walt. Ze gaat niet naar school maar helpt Mutti thuis met allerlei klusjes. Walt houdt heel veel van zijn zus. Op een dag moet Evi naar het ziekenhuis omdat ze een blindedarmontsteking heeft. Als ze weer beter is, wil de dokter niet dat ze weer naar huis gaat. Volgens hem is ze beter af in een tehuis voor kinderen met een beperking. Walts moeder vindt het vreselijk, maar toch doet ze wat de dokter zegt.

Na lange tijd zijn Walt en zijn moeder in de gelegenheid om Evi te bezoeken. Ze schrikken geweldig, Evi is sterk vermagerd en de lichtjes in haar ogen zijn verdwenen. Volgens Walt is haar leven in gevaar maar wat kan hij doen?

Dit is een jeugdboek maar ook heel boeiend voor volwassenen. Ik heb het in een adem uitgelezen. Levensecht heeft de auteur het leven van een Duits gezin in 1936 beschreven. Het geloof komt er op een mooie manier in naar voren.

De waarheid over Palestina

Het is nogal wat als je beweert dat dit boek ‘De waarheid over Palestina’ gaat brengen. De ondertitel is iets genuanceerder: Israël, de Bijbel en de strijd om de waarheid. Lars Enarson kent de strijd van dichtbij, hij woont met zijn gezin in Israël.

Wat is de waarheid? Zijn de Palestijnen een volk? Kan er echt geen twee-staten oplossing gevonden worden? Waarom is er zoveel haat tegen de Joden? Kunnen christenen wel achter de Joden blijven staan als er zo veel slachtoffers vallen? Allemaal vragen die in dit boek aan bod komen.

De Bijbel krijgt een belangrijke plaats. Daarin hebben de nazaten van Abraham, Izak en Jakob een bijzondere positie. Jakob ontvangt de naam Israël, en zijn afstammelingen zijn Israëlieten. Dat is nog steeds zo, of ze nu in het land Israël wonen of elders. In het hele Oude Testament zijn veel profetieën te vinden over dit volk. Menigeen zijn vervuld, maar sommige nog niet.

De haat tegenover het volk is er al snel. We lezen er over in Numeri en natuurlijk in het boek Esther. Na de komst van de Verlosser blijft dit doorgaan, zeker nadat Mohammed zijn visioenen krijgt en de islam als religie ontstaat. Maar ook de christenen hebben een hekel aan het volk. Er worden Joden vermoord tijdens de kruistochten. Ze worden Oostenrijk, Frankrijk, Spanje en Hongarije uitgezet. Luther schrijft ‘Over de Joden en hun leugens’, waarin hij pleit voor het verbranden van synagogen en een onderwijsverbod voor de joodse leer. Hij eindigt met de zin: ‘Daarom voor nu en altijd: weg met hen.’ Iedereen kent het verhaal van de Tweede Wereldoorlog, voorafgegaan door pogroms in Rusland en andere landen. En dan ineens: een eigen staat! De een ziet het als vervulling van Bijbelse profetie, de ander als een onrechtmatig toewijzen van land. En die situatie bestaat nog steeds.

Er lijkt geen oplossing te zijn voor een redelijke verdeling tussen de Arabische bevolking (pas sinds de tijd van de PLO Palestijnen genoemd) en het volk Israël. In het boek wordt duidelijk de visie van de PLO en Hamas op deze zaak genoemd: ‘Initiatieven en zogenaamde vreedzame oplossingen en internationale conferenties zijn in strijd met de beginselen van de Islamitische Verzetsbeweging.’ (Artikel 13 handvest Hamas). Er is dus vanuit hen geen enkele mogelijkheid voor overleg, heel het land dat door hen Palestina wordt genoemd, is voor de islam bestemd.

Weinig bemoedigend? Als christen hebben we een sterk wapen dat niemand doodt: het gebed. Bidden naar Gods Woord en Zijn wil zal uitkomst brengen. Wanneer? Geduld is een schone zaak, maar de Messias zal zeker (terug)komen.

De woestijn zal bloeien als een roos

De titel is een statement van de schrijfster om de lezer aan te moedigen mee te gaan in haar processen van geloofsgroei om met lijden om te gaan. Als getuigenis van de schrijfster is dit boekje bijzonder om te lezen. Het is tegelijk ook een werkboek om jouw eigen proces te verwoorden. Zo vraagt de schrijfster aan het begin om op te schrijven waarom je dit boek gekozen hebt om te lezen.

Daarmee wordt het gelijk ook een redelijk ongemakkelijke reis als je verwacht dat het om een praktische gids voor rouwverwerking gaat zoals de ondertitel zegt. Het persoonlijke verhaal aan het begin van het dunne boekje van de schrijfster is verdrietig en indrukwekkend.

Het mag praktisch zijn door de opdrachten en de vragen die in het boekje staan en waar je al dan niet mee aan de slag kunt, maar op de een of andere manier ervaar ik het proces als dwingend, een bepaalde kant op. De richting van de boodschap is aanbidding en dankbaarheid. Dat is op zich natuurlijk prachtig maar het kan aanvoelen als te snel.

Ik vroeg me af waar ik dat gevoel van dwang vandaan haalde. Het komt door de met ‘drie stappen van ellende naar dankbaarheid’ gedachte en de eigen definities van fenomenen. ‘Lijden’ wordt in twee bladzijden gedefinieerd. Het is veel te kort door de bocht maar kennelijk zinvol voor de boodschap van het boekje. Er worden woorden en formuleringen aan de boodschap van dit boekje gehangen waardoor iets duidelijk moet worden. Toch werkt dat tegenstrijdigheden in de hand en onduidelijke verwoordingen. Bijvoorbeeld God gebruikt het lijden niet om iemand iets te leren en God gebruikt het lijden wel om iemand te laten groeien. Lijden overkomt je gewoon en toch heb je de ruimte om zelf keuzes te maken. We zijn zondig en we zijn zeer goed gemaakt. God is liefdevol en Hij laat een hele generatie sterven in de woestijn. Door deze grote thema’s op een ongenuanceerde manier in de tekst te plaatsen kan het verwarrend gaan werken.

De opmerking: Deze opmerking kan ik niet plaatsen bij een liefdevolle God verdient uitleg, waarvoor geen ruimte is genomen. Met opmerkingen als deze loopt de schrijfster kans om lezers te verliezen. Het laat zien dat er een bepaald beeld over God neergezet wordt waarbij dit mede bepaald wordt door een overtuiging van wat liefde is en daarom ook van wie God is.

Op pagina 19 is de dwingende toon erg sterk en zelfs bedreigend. Je mag niet blijven stilstaan anders ga je dood. Er wordt aangedrongen op acceptatie van het lijden en de waarom vraag wordt als zinloos beschreven. De functie van het stellen van de waaromvraag krijgt daarom geen ruimte.

Een mooie zin: God is een God van tijd, processen en groei. En: Heb ik kansen laten liggen? Ja, waarschijnlijk wel. Mis ik daardoor mijn doel? Nee, want het doel van mijn leven is om God lief te hebben en de mensen om mij heen.

Een mooi beeld dat de schrijfster schetst is dat van de voorbidder. Hij of zij staande tussen Jezus en degene die gebed nodig heeft, terwijl zijn ene hand de hand van Jezus pakt en de andere hand de hand van de mens voor wie hij of zij bidt.

Aan het eind van het boekje vind je een prachtige zegenbede.

Kortom: te veel thema’s die aan de orde komen in een indrukwekkend persoonlijk getuigenis.

De weg van vrede

In de inleiding zet Stefan Paas twee versies van het evangelie neer. De eerste is als een staande balk, die laat zien dat we voor altijd vergeven zijn en onze relatie met God door Jezus in orde is gemaakt door zijn sterven en opstanding. De tweede is als een liggende balk die laat zien hoe we gericht op de toekomst de aarde en alles wat leeft verbeteren, helpen en verzorgen. Jezus is daarbij het voorbeeld en inspiratie. Beide zijn karikaturen die het verdienen om samengevoegd te zijn en geworteld in de vrede als boom van het leven.

De drie kenmerken van de vrede: recht verzoening en vreugde worden door het boek heen uitgewerkt in thema’s als God, Jezus, de Heilige Geest, het getuigenis, de band van de vrede en mens zijn geworteld in vrede. Op bladzijde 266-275 legt Stefan Paas uit waar hij zijn inspiratie vandaan haalt en hoe hij komt tot de opzet van dit boek. Je kunt het zien als een vervolg op het eerdere boek Vrede op aarde, wat een brede culturele en historische analyse gaf en waarin sommige theologen bepaalde aspecten misten, zo zegt de schrijver zelf of waar te weinig ruimte voor was om iets uit te werken. Dit boek is min of meer een uitgewerkte theologie van vrede als belangrijk perspectief op christelijke soteriologie.

Over de redding van de mens in dit licht van vrede gesproken, hebben de vragen die Stefan Paas aan zichzelf stelt op de pagina’s 129-131, mij getroffen. Ik ben een paar keer naar die bladzijden teruggekeerd. Het is het hart van het boek en tegelijkertijd ook treffend het hart van werkelijk recht, werkelijke verzoening en echte vreugde. Als je deze vragen aan jezelf kunt stellen, als je aan die vragen wilt werken, als je onderweg wil zijn met deze vragen en op zoek naar de antwoorden, denk ik dat je in gezelschap bent van ‘alle mensen van goede wil’ zoal Stefan dat omschrijft en de Schepper en Verlosser van die mensen is levend aanwezig in ons en met ons op deze weg.

In een wereld met zo veel pijn en wreedheid is vrede geen zoetsappig verhaal, schrijft Paas, de vrede moet worden bevochten! God en zijn verbondspartners moeten optreden tegen elk onrecht. Vrede roept woede op. Het brengt aan het licht wat vrede onderdrukt.

God toont zijn vrede in een absoluut contrast: een mens die lijdt onder onrecht, eenzaamheid en verdriet. De belangrijkste statements in het boek staan op pag. 110-111.

God komt als het ware uit de toekomst op aarde.
Geloven is vertrouwen dat Jezus de Weg naar de toekomst is.
Lijden is onderdeel van dit geloof.

Stefan Paas gebruikt mooie metaforen om zijn gedachten voelbaar, zichtbaar en hoorbaar te maken.

En hij is leuk om te quoten:

"Leven vanuit vrede is leven in vrijheid waar fouten gemaakt kunnen en mogen worden."

"Vrede heeft ontwikkeling nodig."

"Doorweekt raken van Jezus."

"Het doel van ons leven is dat we mensen van vrede worden die thuiskomen en feestvieren met de vredesvorst."

"Een gemeenschap van vrede herken je niet aan het feit dat er nooit ruzie is maar aan de volwassen manier waarop zij ermee omgaat."

Door dit boek ben ik geïnspireerd tot het volgende gedicht:

Wanneer een middelvinger

Zich buigt naast de andere

Om in gebed te gaan

Wanneer een vuist ontspant

Om de ander liefdevol

Op de schouders te slaan

Wanneer de kaakklem zakt

om te gaan zingen

de rug zich strekt

en armen open gaan

De voetstap versnelt

Om de ander te begroeten

Dan ben je vaardig in recht

en verzoening en juich je met God

De vorst van alle vrede.

Na elk hoofdstuk kun je vragen vinden om in een groep te bespreken. Soms ook een gebed. Een schilderij. Een aanbeveling.

Ik ben blij met deze uitwerking van de theologie van de vrede. Het heeft mijn beeld van de voortgaande verlossing tot we ooit dat feest binnengaan, verrijkt.

Als God in Frankrijk

Basjan Rietveld is een iemand die graag bidt met andere mensen en zich graag richt op genezing en vertelt daarover in dit boek. Het is een open en eerlijk verhaal. Hij is overtuigd van wie hij is en wat hij doet. Hij is een camper opkoper en verkoper en komt dus ontzettend veel mensen tegen onderweg en op zijn bestemming. Het maakt niet uit wie het is, als Basjan ziet dat iemand een beetje moeilijk loopt of een foute houding heeft, vraagt hij altijd: heb je pijn? Hij biedt dan altijd aan of hij voor ze kan bidden. Hij vraagt niets aan God, maar voelt zich medewerker van God en zegt tegen de pijn:

Pijn, ga weg!

Of tegen het lichaamsdeel:

Wees genezen.

Veel mensen genezen, anderen niet of gedeeltelijk. Basjan doet het omdat hij wil meewerken met God maar weet verder ook niet hoe het mysterie van genezing precies werkt. Is het zijn geloof? De mate van zijn geloof? De mensen met pijn geloven soms niet, soms wel. Zowel Basjan als de mensen vinden het soms ongemakkelijk. Maar hij ‘bidt’ en vertrouwt het verder aan God toe. Heel bijzonder boekje van iemand die van doorzetten weet en tegelijkertijd invoelend is naar de mensen die hij benadert. Hoewel, hij verlangt soms meer naar genezing dan de mens voor wie hij bidt dat doet. Het effect is natuurlijk dat mensen ervan opkijken wanneer iets in hen geneest. Basjan hoopt altijd dat ze zijn boodschap dat Jezus hen heeft genezen, oppakken en zich tot God bekeren, maar daar heeft hij bijvoorbeeld na een eenmalige ontmoeting geen zicht op. Bij meer ontmoetingen kan hij er wat meer over vertellen en soms maakt hij mee dat iemand zich bekeert en zich laat dopen.

Pia Desideria

Pia Desidera is een populair en klassiek werk uit de 17^de eeuw, geschreven door de jezuïet Herman Hugo. Het behandelt de innerlijke strijd van de ziel die naar een diepere relatie met God verlangt, maar zich gevangen voelt in de wereldse verleidingen en eigen zwakheid. Elk hoofdstuk bevat een prachtige emblematische gravure (geïllustreerd door Boetius à Bolswert), een motto en een poëtisch gedicht of reflectie. Elk embleem verbeeldt op een unieke en symbolische wijze een thema zoals nederigheid, liefde voor Christus of de vergankelijkheid van het aardse leven. Hierbij ligt een sterke nadruk op bekering, zelfverloochening en het verlangen naar een mystieke vereniging met God. De stijl is hierbij typisch barok; gepassioneerd, overvloedig en vanuit een vurig verlangen geschreven.

Moeten we dit boek alleen zien als historisch interessant of geeft het ook nog inzichten die voor vandaag relevant zijn? Hoewel het taalgebruik en de allegorische beelden misschien wel ver buiten onze belevingswereld liggen, herinnert Pia Desidera ons aan het belang van de binnenkamer, van stilte en bezinning. De ziel staat centraal en wordt aangespoord om te onderzoeken waar ons verlangen nu echt ligt? Ook ligt er een oproep in om voorbij het aardse en tijdelijke leven te zoeken naar een relatie met God, vanuit nederigheid, liefde en trouw. Dat is soms worstelen, een innerlijke strijd tussen comfort en verantwoordelijkheid of tussen tijdelijkheid en eeuwigheid. Het loslaten, overgeven en in vertrouwen je toewenden, zijn ook lessen die we vandaag misschien wel hard nodig hebben. In onze huidige beeldcultuur helpt juist dit boekje ons om niet oppervlakkig naar beelden te kijken, maar juist op zoek te gaan naar de diepe lessen die ons in symbolen aangereikt worden.

De hoofdstukken zijn kort en de gravures heel beeldend, maar toch is dit voor de moderne lezer geen makkelijk boek om te lezen. De teksten bevatten een diepe religieuze inhoud, met veel verheven taal, meerdere associatiesprongen en veel verwijzingen naar de Griekse mythologie. Maar zoals dit boek mogelijk in oorsprong bedoeld was om jongere leerlingen uit te dagen tot verdieping en bezinning, nodigt dit ons ook uit om meer te verdiepen in de klassieke schrijvers en de historische context.

Tekstueel gezien is het boek een prachtige vertaling vanuit het Latijn. De vertaling is geen letterlijke vertaling, maar Jan van den Boom heeft het werk vertaald met veel oog voor betekenis, toon en vlotheid in het metrum. Uit het woordgebruik, de dichtvorm en de motivering blijkt dat hij zorgvuldig te werk is gegaan. Ook biedt hij regelmatig uitleg over de inhoud en zijn keuzes, wat een prettige aanvulling is op de inhoud. Hij heeft deze oude tekst goed leesbaar weten te maken, zonder de inhoud en de diepgang te verliezen.

Het boek biedt uiteindelijk een indrukwekkend beeld van de spiritualiteit, religieuze kunst en cultuurgeschiedenis van de 17^de eeuw, maar voor wie aandachtig leest ook een rijke les voor vandaag.

Naar huis

In Naar huis wordt de gelijkenis van de verloren zoon tekst voor tekst behandeld. Wilhelm Busch gebruikt deze gelijkenis als uitgangspunt om de kern van het christelijke geloof op een eenvoudige wijze uit te leggen; de gebrokenheid van het menselijke hart maar ook de overweldigende genade van God Die altijd bereid is om te vergeven. De lezer wordt steeds opgeroepen terug te keren naar de Vader, om naar huis te gaan.

De theologische wortels van Wilhelm Busch (1897-1966), een Duitse evangelische predikant liggen in het protestantisme, waarbij een sterke nadruk ligt op het persoonlijke geloof en de verkondiging van het evangelie. Het hart van zijn prediking is de noodzaak van persoonlijke bekering, de totale afhankelijkheid van Gods genade en redding door Jezus Christus. Zijn theologie was pastoraal en praktisch gericht, om zoveel mogelijk gewone mensen te bereiken met een boodschap die toepasbaar is in het dagelijkse leven. Dit komt ook sterk naar voren in dit boek. Elk hoofdstuk behandelt kort een vers uit de gelijkenis waarbij verschillende aspecten belicht worden, zoals rebellie tegen de Vader, de leegte in het verre land, het tot inkeer komen, het opstaan om naar de Vader te gaan, vergeving van de Vader en de oudste zoon die thuis toch vervreemd was van het Vaderhart van God. De overdenkingen zijn eenvoudig en worden zonder al te moeilijke theologische terminologie uitgelegd. Er worden veel herkenbare voorbeelden uit het dagelijkse leven gebruikt. De stijl is persoonlijk, warm en bewogen en het taalgebruik en de woordkeuze passen bij een bevindelijke benadering. Je kunt dit boek daarom ook wel zien als een pastorale gids voor wie de weg naar God wil vinden.

De gelijkenis wordt wel wat eenzijdig vanuit de geestelijke relatie tussen God en de mens verklaard. De Joodse context komt vrijwel niet aan bod en dat is jammer.

Lotte, Hannah en Emmy

Lotte, Hannah en Emmy zijn vriendinnen en zitten bij elkaar in de tweede klas van de hbs. Ze noemen zichzelf de drie musketiers.

Het is zomer 1941. In het begin lijken ze nog niet zoveel van de oorlog te merken, maar naarmate het verhaal vordert nemen de spanningen toe.

Hannah is een Jodin. Zij krijgt steeds meer beperkingen opgelegd. Zo mag zij na de zomervakantie niet meer terug naar de hbs, maar moet naar een speciale Jodenschool.

Ook de afspraken met haar vriendinnen worden anders, want een middagje naar het zwembad of het park mag niet meer.

Hannah moet samen met haar ouders een Jodenster gaan dragen. Het wordt steeds gevaarlijker voor hen. Na een poosje moeten ze onderduiken.

Lotte wordt onverwachts koerierster en gaat daarna steeds meer voor de verzetsgroep doen. Ze verzint smoesjes tegenover Emmy, die niet mag weten waar zij allemaal mee bezig is.

Emmy’s ouders zijn lid van de NSB. Emmy vindt het maar lastig, want ze weet niet goed meer wat ze ervan moet denken.

Ze wordt verliefd op een Duitse soldaat en wordt zwanger van hem.

Zou de vriendschap sterk genoeg zijn om de tegenstrijdige standpunten te kunnen overbruggen?

De schrijfster is erin geslaagd om een boeiend en realistisch verhaal te schrijven over de Tweede Wereldoorlog vanuit de belevenis van drie vriendinnen.

Al gelijk bij het eerste hoofdstuk word je het verhaal in getrokken en het laat je niet los voordat je de laatste bladzij hebt gelezen.

De gruwelijke details in het concentratiekamp, het vrijwilligerswerk in het ziekenhuis na de slag om Arnhem, de represaillesmaatregelen voor het verzet en het intense lijden binnen de gezinnen, worden open en eerlijk in dit boek beschreven.

Jammer dat het geloof bijna niet in het boek voorkomt. Juist in tijden van grote nood kun je hierin zoveel steun en houvast vinden. Het had een waardevolle toevoeging geweest.

Al het blauw van de hemel

Bij Emile wordt op 26-jarige leeftijd, jong-Alzheimer vastgesteld. De prognose is dat het een snel verloop zal hebben. Hij besluit zijn familie en hun verwachtingen van hem, te ontvluchten. Hij koopt een camper en plaatst een advertentie voor een reisgezel. Joanne, een stille in zichzelf gekeerde vrouw, reageert en samen beginnen ze aan een road trip door de Pyreneeën.

Gaandeweg het boek kom je met de hoofdpersonen op pittoreske plaatsjes in Frankrijk en ontspint zich het verhaal van twee gekwetste personen die behoedzaam een relatie als reisgenoten aangaan. Maar samenleven als wildvreemden in een krappe reisentourage is niet makkelijk. Naast het voortschrijdende ziekteproces van Emile worden in flashbacks ook zijn en Joannes verleden uiteengezet. Hoewel dit verhaal meer dan 600 pagina’s bevat, leest het als een trein en raak je steeds meer geboeid door de zich ontrafelende geschiedenis. Het is fijngevoelig geschreven, met mooie en liefdevolle karakters. De moderne spiritualiteit die het boek uitademt kan misschien niet iedereen waarderen, net als de onenightstand aan het begin in het boek, dat in dit zo liefdevolle en pure verhaal klinkt als een goedkope dissonant. Maar al met al is het een ontroerend verhaal over liefdevolle mensen.

Zoals klei

Dit verhaal begint als Martha’s moeder overlijdt tijdens de geboorte van haar zusje. Ze neemt daarna de zorg voor haar jongere broer Lazarus en zusje Maria op zich.

Ze is dan nog maar acht jaar.

Als ze wat ouder is verliest ze haar hart aan één van de herders van haar vader. Het is een onmogelijke liefde omdat ze weet dat haar vader dit nooit zal goedkeuren.

Nadat er een tragisch einde komt aan hun geheime relatie, trekt Martha zich terug in haar verdriet.

Maar dan ontmoet ze een Man over Wie haar vriend Uri haar al eens had verteld. Een Man Die rust, hoop en moed geeft. Maar Die ook wonderen verricht.

De onrust neemt toe als de leiders van het volk een bedreiging worden voor Jezus en Hem zelfs naar het leven staan.

Het is boeiend om te lezen hoe het dagelijks leven van Martha, Maria en Lazarus eruit gezien zou kunnen hebben. De werkelijke feiten vanuit de Bijbel zijn heel mooi in het verhaal verweven.

De verschillende karakters zijn goed uitgewerkt.

Het boek is vanuit het ik-perspectief geschreven. Aan het begin van het verhaal is Martha nog een kind, maar dat is niet te merken aan de uitspraken die ze doet. Ze praat en denkt als een volwassene.

Zo zijn er meer passages die niet realistisch zijn. Want als Martha op weg gaat in de drie uur durende duisternis en de aarde schokt en beeft, is ze met haar gedachten bij Kleopas waarbij ze haar eigen gevoelens voor hem onder de loep neemt. Niet echt een moment om daarmee bezig te zijn.

Met sommige uitspraken heb ik wat moeite, zoals: ‘Jezus trekt een scheve grijns.’ Zo zijn er meer uitspraken die een beetje schuren.

Vlucht van een libelle

Als de vader van boer Bram overlijdt, blijft hij alleen achter op de boerderij. Zijn moeder overleed toen hij kind was. Knecht Gerard raadt Bram aan om achter een boerenmeid aan te gaan. Hij noemt Koba, de dochter van Janus maar zij is een echte kenau en een roddeltante. Dan ontmoet Bram Ciska, de nicht van zijn trouwe hulp Ineke Ze krijgen een relatie maar daar zijn veel dorpelingen, met name Janus, het niet mee eens. Het wordt hun beiden knap lastig gemaakt. Het wordt zo erg dat Ciska een eind aan de relatie maakt.

Dan breekt de oorlog uit. Bram komt in een verzetsgroep terecht waar ook Janus deel van uitmaakt.

Ook Ciska raakt betrokken bij het verzet. Ze blijft Bram missen en als vreselijk nieuws haar bereikt stort haar wereld in…

Deze roman bevat twee delen. Het eerste deel is geschreven vanuit Brams perspectief en het tweede vanuit Ciska. Het eerste deel eindigt met een bijzonder spannende cliffhanger.

Jammer dat er een paar woorden in voorkomen die niet uitgelegd worden en waar ik Google voor nodig had, namelijk stoepmeid en grupstal. Vaktermen van het boerenleven die ik niet ken.

De hulp Ineke is in 1938 midden vijftig. Ze kwam twaalf jaar geleden op de boerderij toen ze amper dertig was. Dus er zit een rekenfoutje in de tekst.

202612

Recensie

Jouw waardering

202763

Recensie

Jouw waardering

202762

Recensie

Jouw waardering

202761

Recensie

Jouw waardering

202760

Recensie

Jouw waardering

202759

Recensie

Jouw waardering

202758

Recensie

Jouw waardering

202757

Recensie

Jouw waardering

202756

Recensie

Jouw waardering

202755

Recensie

Jouw waardering

202752

Recensie

Jouw waardering