Verkeerd gedacht, verkeerd geleefd

In ‘Verkeerd gedacht, verkeerd geleefd’ wordt het gedachtegoed van de invloedrijke maar vrij onbekende denker Constantin Brunner uitgewerkt. In1872 geboren in een Joodse-Duitse familie woonde hij tot 1933 in Duitsland. In 1933 was hij vanwege de opkomst van het nazisme genoodzaakt om te vluchten naar Nederland. Dit boek biedt inzicht in zijn gedachtegoed en reflecties op zijn cultuur en tijd. De inleiding is verzorgd door Arnon Grunberg. Vervolgens wordt een historische uitwerking geboden van Brunners tijd en gedachtegoed. Dit deel is helpend om het uiteindelijke werk van Brunner goed te kunnen plaatsen. Het boek eindigt met een eerste Nederlandse vertaling van Brunners werk.

Dit werk is vooral filosofisch van aard. Brunner legt de nadruk op menselijke vrijheid, waarheid en zelfontdekking. De inhoud heeft daarbij een groot polemisch karakter. Hij ziet de wereldhistorische betekenis van het jodendom in de profetie van universalistische liefde, waarin alles en iedereen gelijk is. Zijn mensbeeld hierbij is echter pessimistisch. De mens is egoïstisch en neigt tot haat en uitsluiting tegenover alles wat afwijkt van zijn of haar standpunt. Hij verwijt het overgrote deel van de massa dat zij leidt aan redeloosheid met als gevolg dat zij zich wendt tot bijgeloof (metafysica, moraal, religie). Juist het gebrek aan denken, leidt tot verkeerd leven. Wat niet goed gedacht is, zal ten gronde gaan. De Jodenhaat beschouwt hij daarom ook vooral als mensenhaat; een onverbeterlijke menselijke eigenschap. Zijn oplossing hiervoor is dat een rechtvaardige gelijkheid alleen in een christelijke atheïstische rechtstaat gerealiseerd kan worden.  Ondanks zijn pessimistische mensbeeld blijft hij een vast geloof houden in liefde, gerechtigheid en gelijkheid.

Hij neemt een bijzondere positie in tegenover antisemitisme en zionisme. Hij verwijt de nationalisten bijgeloof en uitsluiting, maar tegelijkertijd neemt hij het de Joden kwalijk dat zij het denken van Christus hebben voortgebracht. De mens zit volgens hem helemaal niet op gelijkheid en liefde te wachten. Hun egoïsme en uitsluiting laat zien dat zij met dit denken strijden. Brunner beschouwt daarom dit geestelijke denken als onhaalbaar. Wel ziet hij dit ideaal het dichtstbij gerealiseerd in een rechtstaat die het menselijke egoïsme nog wat kan beteugelen. Ook heeft hij geen goed woord over voor het zionisme (in zijn tijd de beweging onder leiding van Herzl). Hij vond dit een verkeerde oplossing tegen het antisemitische en zag dit als een kwalijk gevolg van het bijgeloof. Hij voorzag dat het Joodse volk op Palestijnse grond in dezelfde val van uitsluiting en haat zou terechtkomen.

Ook ageert hij tegen het christendom dat hij ondanks de sterke band met het Jodendom verwijt weinig van de Joodse oorsprong van Christus begrepen te hebben. Hij ziet het Jodendom als het profetische dat zich spiegelt aan de wet, namelijk mensen liefhebben en recht en vrijheid voor allen. Hij beschouwt de Christusfiguur als ultieme uiting hiervan. Hij benoemt dat het christendom deze waarde van profetie heeft overgenomen, maar dat de christelijke religie hieraan tegengesteld is. Ook schrijft hij daarbij vooral tegen de nationaal socialisten die zich keren tegen de joods-christelijke erfenis. Maar ook het heidendom, hoewel zij het misschien niet beseffen, heeft de universele boodschap geïncorporeerd en is ook in de seculiere wereld nog steeds aanwezig.

Bij het eigen maken van Brunners gedachtegoed is het goed te realiseren dat dit voor de Holocaust is geschreven. We kunnen zijn denken niet één op één doortrekken naar vandaag. Toch bieden zijn gedachten verrassende perspectieven voor de actualiteit van vandaag. Met de groeiende kritiek op Israël en het toenemende antisemitisme wordt met dit boek voldoende stof tot nadenken geboden. Ook het zogenoemde bijgeloof ‘eigen volk eerst’ blijkt nog springlevend te zijn en de propaganda als machtsfactor biedt vanuit politiek geen richting maar leidt eerder tot tirannie en verdrukking.

Het boek is mooi vanwege de historische context en het unieke gedachtegoed dat aangereikt wordt. Ook biedt het duidingen die parallellen vertonen met onze hedendaagse tijd. De toegankelijkheid voor de gemiddelde lezer is wat lager. Het vraagt namelijk wel wat filosofische kennis en een academisch denkniveau om de inhoud goed te doorgronden.  Maar voor de historische en filosofische gravers van harte aanbevolen.