Wij hadden het leven lief

Door een opmerking van haar moeder “Wij woonden in de oorlog schuin tegenover een werkkamp” gaat Josje (alter ego van Janne IJmker) de situatie van de Joodse werkkampen in de Tweede Wereldoorlog onderzoeken. Zij leest daarvoor veel boeken, brieven van gevangenen, speurt op internet, neemt interviews af met oude buurtbewoners en laat haar moeder haar verhaal vertellen. De roman Wij hadden het leven lief is een mix van de bandopnamen, waarin Rieke vertelt over haar herinneringen aan de oorlog, notities van Josje  en geschreven brieven van Samuel, een joodse gevangene in het kamp.

In 1942 is Riekie nog maar 11, maar regelmatig moet zij school missen omdat ze haar moeder moet helpen, die in verwachting is. Elke dag lopen de kampbewoners voorbij hun boerderij om te gaan werken. Een keer in de week wordt er een pannetje eten achter de heg gezet, zodat een Joodse man wat extra’s te eten krijgt. Zodoende sluit Riekie vriendschap met de oudere Samuel. Hij vertelt haar verhalen, zij wast elke week zijn zakdoek.

Josje de dochter van Riekie, is (tijdelijk) gescheiden van haar man en heeft een 12-jarige dochter. Het onderzoek van de Joodse werkkampen roept veel vragen bij haar op, omdat ze ontdekt dat de geschiedenis over de Tweede Wereldoorlog veel genuanceerder ligt dan de heldenverhalen uit de jeugdboeken van ‘reis door de nacht’ of ‘snuf de hond’, met een duidelijk goed of slecht. Gevoelens van schaamte en machteloosheid bekruipen haar.

Samuel is een jonge man, die bijna twee jaar is getrouwd met zijn Sarah, die in het kamp Kremboong zit. In het begin denkt hij nog dat hij betaald krijgt voor zijn werkzaamheden en dat er een mogelijkheid is tot verlof. In de loop van het jaar blijkt hoe het regime steeds strenger wordt. Zijn brieven laten zien hoe hij goede moed probeert te houden, verlangt naar een weerzien met zijn zwangere vrouw en ook hoe hij zijn geest sterk houdt door opnieuw hoop te putten uit de Joodse verhalen van vroeger.

De combinatie van de drie verhaallijnen maken “Wij hadden het leven lief” een ijzersterk boek De geluksmomenten van een kind, maar ook het onrecht, verdriet en angst die Riekie meemaakt zijn heel goed voor te stellen. Aan de andere kant wordt duidelijk hoe anders die tijd vroeger was, waar men nog geen woord voor gezellig had en men in gezinsverband niet zei: “Ik hou van je”. Liefde en ook niet geliefd zijn, voel je. Net zoals de kracht van de metaforen die in dit gedeelte zijn verwerkt. Door de overpeinzingen van Josje, de schrijfster komt het verhaal heel dichtbij, zij leeft immers in het hier en nu, haar vragen zijn onze vragen. Wat doet oorlog met mensen, wat zouden we zelf doen in de oorlog, lijkt op dit moment schrijvers en lezers bezig te houden. Een ander gegeven waar Janne IJmker met haar verhaal gebruik van heeft gemaakt is de trend om familiegeschiedenis uit te spitten (nu het nog kan) om daar mee zichzelf beter te kunnen begrijpen. Josje merkt dat ze door de gesprekken met haar moeder meer begrip krijgt voor hoe haar moeder is en wie ze zelf is. Al tastend vindt ze stukjes van antwoorden om te overdenken.

De gepassioneerde brieven van Samuel lijken een tegenhanger. Er spreekt zoveel hoop tegen beter weten in, uit. Het contrast tussen de zwangere Sarah en de moeder van Riekie die ook zwanger is, is zo groot, maar ook het feit dat hij (tijdelijk?) gescheiden is van zijn vrouw, net zoals Josje nu.  Ze weven de informatie uit de jeugdherinneringen en de feiten van de werkkampen om vervolgens abrupt te eindigen en de achterblijvers, de lezers te laten worstelen met de steeds terugkerende vraag hoe anders?

Vanaf de eerste regel: “Mijn moeder heeft de werkelijkheid verdraaid” tot de bekentenis aan het eind: “Ik ben schrijver en zet de werkelijkheid voortdurend naar mijn hand” heeft dit boek mij geboeid. Het verhaal blijft haken in mijn hoofd.  Daarbij is het beeld van de omslag met scherp prikkeldraad op de voorgrond, terwijl iemand er naar kijkt, heel treffend bij het machteloze gevoel wat je als toeschouwer kan hebben, als je alleen maar lezer bent van de geschiedenis. Het is prikkelend om te ontdekken of je ook iets kunt met de antwoorden die Josje tastend vindt. Een aanrader!