Boekenmening

De muze van de gokverslaafde

Jaren geleden las ik ‘Herinneringen,’ de autobiografie van Anna Snitkina, de jonge secretaresse van de beroemde Russische schrijver Fjodor Michailovitsj

Dostojewski. Een boek waarin ze vooral veel lof toezwaait aan haar echtgenoot. Maar haar daadwerkelijke leven met hem was een stuk lastiger dan je op grond van haar eigen werk zou vermoeden. Vaak biedt een biografie een eerlijker beeld van iemand dan een autobiografisch boek, en ook bij ‘De muze van de gokverslaafde’ is dat absoluut het geval.

Want gokverslaafd was Dostojewski. Al kenden ze die term nog niet in de tijd dat hij en zijn jonge vrouw in Duitsland leefden, en hij daar casino’s bezocht.

Casino’s die er prachtig uitzagen maar waarin hij zoveel geld vergokte dat hij en zijn gezin regelmatig straatarm raakten.

Heel interessant om te lezen maar Anna moet het soms knap benauwd hebben gehad. Ze moest keer op keer persoonlijke bezittingen naar de lommerd brengen om de ‘hobby’ van haar echtgenoot te kunnen bekostigen. Eenmaal zelfs haar eigen trouwring.

Gelukkig was Anna een pittige dame, die erin slaagde om het leven van haar briljante maar tegelijk lastige achtgenoot in steeds betere banen te leiden.

Er wordt gezegd dat achter elke beroemde man een krachtige echtgenote schuilt. In dit geval was dat waar.

Ik vind het een prachtig boek dat vaak leest als een roman. En ik krijg zin om (weer) een boek van Dostojewski te gaan lezen.

Toch wel met andere ogen.

Geloven en genieten

Het duurde niet eens een alinea of de auteur had me te pakken. Ik voelde me zo afgewezen, dat ik direct ongelooflijk veel weerstand voelde om dit boek te recenseren. Ze schreef namelijk (in een persoonlijke context) dat luidruchtige mensen die vooral zichzelf graag horen praten van jongs af aan in haar irritatiezone zitten. Laat ik me nu toch ongelooflijk aangesproken voelen. En het werd met mij nog erger. Ze bleek ongeveer net zo’n opvoeding gekregen te hebben als ik. Dus ik werd ongelooflijk geconfronteerd met hoe het vroeger is gegaan en hoe erg ik mij veroordeeld heb gevoeld omdat ik in een milieu waarin je je als vrouw stil en bescheiden dient op te stellen, luidruchtig, enthousiast en op het podium van ieders aandacht leefde. Gaandeweg ontdekte ik tijdens het lezen van dit boek tot mijn stomme verbazing dat mensen de schrijfster als enthousiast beschrijven! En ik dacht: Dat is toch wel mooi als je van verlegen en op de achtergrond naar spreekster kunt groeien en daarbij ook nog geestdrift voor het onderwerp kunt overbrengen.

Maar wat herkende ik mij in haar zoektocht naar Wie God werkelijk voor je kan zijn en hoe wonderlijk Hij werkt dwars door alles heen. Het maakt niet uit waar je vandaan komt of hoe je karakter is.

Confronterend waren de beschrijvingen van de dualiteit van het milieu te midden van de Nederlandse cultuur als de geredden tegenover de ongelovigen, het wij/zij denken. Door mijn karakter ben ik veel eerder dan de schrijfster uit het milieu gevallen omdat noch ik noch de omgeving elkaar konden verdragen. Het kon niet anders of ik vond mijzelf al heel jong terug in de evangelische stroming maar nu ik – twintig jaar ouder dan de schrijfster - op mijn weg met God aandacht en stilte, contemplatie en weloverwogen beslissingen veel meer ben gaan waarderen, snap ik iets meer van wat zij schrijft. Het was voor mij bijzonder om te ontdekken dat een zaakgericht en tot introversie neigende persoon een podiumdier kan worden en ik, die er van jongs af aan dacht dat ik alleen maar kon leven vanaf een podium en van aandacht en goedkeuring van mensen, heb ontdekt dat het een-op-een contact en zelfs het eenrichtingverkeer van achter de computer vandaan mij in de flow brengt waarvan ik denk dat het de rivier is die van God vandaan komt.

Maar er was meer: ik heb ook altijd het verlangen gehad mensen met God te laten kennismaken zoals Marijke dat is gaan doen. En ja, dat maakt me jaloers op wie zij is en op haar houding van nederigheid en overgave.

Hoe kwetsbaar ben je als schrijfster als je vertelt over je eigen leven. Wat een moed om dat te doen. Dat besef drong heel sterk bij mij door. Dat dwingt bewondering af. Daarom vind ik het lastig om te vertellen dat ik me ook erger aan het licht dat over alles heen ligt: alles komt goed, wat er ook gebeurt, God is erbij en Hij laat je niet in de steek. Ik denk dat dat zo is, maar wat als je je kind verliest, je zelf het leven verliest of je met een dubbele hypotheek komt te zitten. Ik ben ervan overtuigd dat Marijke daarover nagedacht heeft, maar ik vind het getuigenis in haar boek raken aan de leer dat als je gelooft en bidt, het toch beter uitpakt en God ervoor zorgt dat je gelukkig bent. Misschien is dat zo, misschien ook niet. Daar ben ik zelf nog niet uit. Maar na het lezen van het getuigenis van Sebastiaan van de Graaf in: Omgaan met tegenslag, doet het verhaal van Marijke iets oppervlakkig aan.

Een thuis in Afrika

Het grootste gedeelte van het boek speelt zich af in Europa en Siberië tijdens de Tweede Wereldoorlog. De oorlog heeft invloed op verschillende gezinnen en die voor moeilijke keuzes staan. Grote geschiedenisfeiten komen naar voren door de ogen van mensen die de effecten ervaren in hun eigen leven. Charles wordt door zijn vader naar Schotland gestuurd waar hij het een en ander meekrijgt van de oorlog en Oswald wordt als krijgsgevangene van de Russen slecht behandeld en overleeft ternauwernood de verschrikkingen.

In Zuid-Afrika komen ze elkaar tegen en komen ze (voor de lezers van de andere boeken van Irma Joubert) een oude bekende tegen. Dan wordt het een heel andere strijd.

“Ik ben oud geworden maar hij is jong en knap gebleven.”

Irma Joubert weet de lezer te verbazen en te ontroeren door weer een boek over de Tweede Wereldoorlog te schrijven waarin de grote geschiedenisfeiten en vaak onbekende situaties zo beschreven worden dat het lijkt alsof ze erbij is geweest. Zo gedetailleerd en rekening houdend met gevoelens en de afkomst van de mensen die een rol spelen in het verhaal.

Het duurt lang voor Zuid-Afrika in beeld komt, maar omdat het verhaal van Charles en Oswald zo intens en ontroerend en bij vlagen spannend is, vergeet de lezer helemaal dat de achterflap nog een detail uit het verhaal vertelt. Dat van Mentje.

Voor liefhebbers van verhalen uit de Tweede Wereldoorlog is dit het boek om meer te weten komen over hoe de oorlog mensen uit verschillende landen heeft gevormd en welke invloed hij heeft op hun verdere leven. Irma Joubert schrijft met mooie zinnen, begrijpelijke dialogen waarbij opvalt hoe ze de ervaringen beschrijft vanuit het perspectief van Charles op zevenjarige leeftijd. Oswald ziet zijn makkers een voor een bezwijken maar probeert vast te houden aan de idealen waarvoor hij naar Rusland ging. Zijn strijd is levensecht beschreven. De kou en ontberingen komen levensecht binnen. Alles is met respect en zonder oordeel beschreven. Ze wil ieders verhaal vertellen.

De beschrijvingen van hun ervaringen in Zuid-Afrika na de oorlog zijn realistisch met een vleugje romantiek.

In een thuis in Afrika vertelt Irma Joubert het verhaal van oude bekenden en nieuwe personages. Ze schreef hiermee een mooie afsluiting van een bijzondere trilogie.

Omgaan met tegenslag

De auteur heeft geprobeerd het lijden dat hij in zijn eigen leven en van anderen om zich heen ziet een stem te geven. Ieder mens krijgt te maken met lijden en zo constateert De Graaf, daar wordt in de christelijke kerken en gemeenten niet altijd goed mee omgegaan. Wellicht omdat ieder mens en ieder lijden anders is maar ook omdat mensen zich verschuilen achter te gemakkelijke conclusies en antwoorden die zij menen te kunnen zeggen vanuit de Bijbel. Hij merkt op dat mensen die genezen in veel kerken een podium mogen hebben, een plaats en een tijd om ervan te vertellen, terwijl aan mensen met een voortdurend of hevig lijden voorbij wordt gegaan. Maar hoewel ieder mens zijn eigen rugzak draagt en verantwoordelijk blijft voor zijn eigen weg met al het lijden dat erbij hoort, kunnen wij samen belemmerende keien op de weg optillen en wegdragen. Hoewel het soms wel zo ervaren wordt zijn we in wezen niet alleen, maar dat neemt niet weg dat tegenslag en lijden ondraaglijk zwaar kunnen zijn. Het is deze erkenning die ik steeds terug hoor. Het boek lijkt een pleidooi tegen de cultuur van het geluk en de maakbaarheid, die ook in de christelijke beleving is binnengeslopen. De schrijver stelt in het boek dat er tegenslag is altijd en bij elk mens in het eerste hoofdstuk.

In het tweede hoofdstuk raakt hij aan mensen in de Bijbel die op de een of andere manier zich wel of juist niet afvroegen waarom het leed hen trof. De titel van dat hoofdstuk: de oorzaak van het lijden is niet de vlag die de lading dekt, wat Sebastiaan zelf ook al constateert. Hij benadert de mens en zijn wanhoop. Het gevoel bij het lijden en niet zozeer hoe het in de schepping of je leven is binnengekomen. In het eerste hoofdstuk geeft hij al aan dat sommig lijden komt door eigen keuzes. Goede en slechte keuzes en dat ander lijden je gewoon overkomt. Hoofdstuk drie gaat over mensen die tegenslag hebben ervaren en hoe God hierin voor hen was of later bleek er voor hen te zijn. Het is een geheim hoe mensen kunnen zeggen deze tegenslag niet hebben willen missen in hun leven, juist omdat zij hierin God beter leerden kennen of nieuwe dingen over zichzelf hebben geleerd. En natuurlijk is dat geen reden om naar tegenslag te verlangen, want er is ook tegenslag waarbij God verder weg lijkt of dat je domweg een stuk van je leven verloren hebt en dat lange sporen in de toekomst trekt. De Graaf laat steeds de verschillende kanten zien van het onderwerp dat hij aansnijdt en is daar heel eerlijk en precies in. Toch laat hij ook nergens de kans liggen om te constateren dat in alle tijden en op alle plaatsen God zielsveel van je houdt en precies kan meevoelen in wat je meemaakt.

De Graaf is uit op troost. Troost van God en troost van mensen. Wat hij schrijft over rouw in hoofdstuk 6 kan een hulp zijn als jij te maken hebt met pijn en verlies. Het boek reikt aan dat alles waar je doorheen gaat er mag zijn. Dat er plaats mag zijn en tijd om dit te doorleven. Hoofdstuk 7 gaat over de duisternis van depressie en hoofdstuk 8 is een persoonlijke geschiedenis van hoe verlies in het leven van de schrijver een rol heeft gespeeld en hoe hij ermee is omgegaan.

Achter in het boek staan vragen waardoor je het geschrevene nogmaals op je in kunt laten werken of waardoor je je nieuwe aspecten eigen kunt maken.

Er is een literatuurlijst van boeken gegeven.

Buigen en regenbogen

Leonie Bouwman heeft is een actieve en creatieve vrouw die voor ze ‘Buigen en regenbogen’ schreef, het boek ‘De scherven van mijn vader’ heeft geschreven. Zij is degene die de brieven vond en er dit boek over schreef.

Mathilde vindt tijdens het leeghalen van het huis van haar ouders een oud klepbankje met heel veel brieven. Deze brieven staan centraal in het boek dat Leonie Bouwman erover schreef. Maar eerst maken we kennis met Josephina en haar man Hendrick die in Spanje wonen.

Haar moeder Josephina vertelt in het begin dat ze leeft met een groot geheim waar haar man nooit achter mag komen. Dat wekt de nieuwsgierigheid van de lezer.

Leonie Bouwman laat door dit boek zien wat de kracht en de meerwaarde is van geschreven brieven. Ze heeft veel van de brieven letterlijk verwerkt in het verhaal en zo de lezer meegenomen in de geschiedenis van haar familie waarin grote gebeurtenissen voorkwamen, zoals de Tweede Wereldoorlog. Haar oma werd gevangengenomen door de Japanners en maakte verschrikkelijke dingen mee die generaties later nog doordenderen in de familierelaties.

De brieven zijn aangevuld met verhalen uit Nederland en Nederlands-Indië. Ze worden ontvangen en herlezen en gedeeld (of niet). De manier waarop misverstanden worden uitgesproken op papier en hoe de grote wereldgeschiedenis klein wordt in de vorm van hanenpoten en buitenlandse postzegels, is interessant.

De lezer moet wel een lange adem hebben voor hij of zij bij het eigenlijke verhaal komt. Gelukkig wordt het gat opgevuld met mooie gedachtes en het verhaal over de weg die Mathilde heeft bewandeld om zover te komen om dit boek te schrijven. Ze maakt sprongen in de tijd die ervoor zorgen dat er meer begrip komt voor de kern van dit verhaal. Het kan ook chaotisch overkomen maar mijn advies is: Doorlezen, want pas nadat je het hele verhaal kent, snap je de boodschap die achter in het boek staat. Die heb ik apart voor mijzelf genoteerd zodat ik er met een glimlach aan terug kan denken. Jullie mogen het zelf ontdekken.

Tijdens het lezen en beleven van het verhaal van haar geschiedenis, wordt Mathilde ook geïnspireerd tot het schrijven van gedichten die raken en anderen kunnen bemoedigen. Ik hoop op een gedichtenbundel van Leonie want ook deze kunst beheerst ze goed. Het verhaal en haar gedichten raakten mij en ik moest het boek regelmatig wegleggen. Niet te ver weg want ik bleef nieuwsgierig naar hoe het Magda, Sophia en Josephina verging: personages zo mooi beschreven dat het bijna als familie voelt.

Als het hart onrustig is

Moniek en Petra zijn tweelingzussen. Petra is getrouwd met Koen maar haar vurigste wens komt maar niet uit: zwanger worden.

Moniek worstelt met iets dat ze haar zus niet durft te vertellen. Petra merkt dat er iets aan de hand is en met moeite vertelt Moniek dat ze verliefd is maar dat het niet kan en mag. Petra vraagt zich af of haar zus verliefd is op een getrouwde man. Dat blijkt niet het geval te zijn.

Petra betrapt Moniek zoenend met een vrouw. Ze is helemaal van haar stuk gebracht en vaart uit tegen haar zus.

Vanuit haar opvoeding weet Moniek dat een homoseksuele relatie niet Gods wil is. Maar in de kerk van haar vriendin Susan hoort ze heel wat anders. Deze dominee baseert zich ook op de Bijbel. Wat is waar? Moniek heeft het er vreselijk moeilijk mee.

Deze bijzondere roman las ik in een adem uit. De auteur beschrijft realistisch over de gevoelens van Moniek, haar strijd vanbinnen, mag ze wel of niet met Susan door het leven gaan?

De auteur schrijft gevoelig en integer over dit onderwerp. Een must voor iedereen die hiermee te maken heeft, maar ook als je je meer in dit onderwerp wilt verdiepen.

Vlindermeisje

Janneke fladdert vrolijk door haar jeugd heen. Ze houdt veel van haar grote broer Teun. Als de oorlog uitbreekt, gebeurt er iets waardoor Teun verandert. Het leidt ertoe dat hij wordt opgenomen in een psychiatrische inrichting.

Na de oorlog gaat Janneke werken in een vakantiekoloniehuis. Ze vindt het heerlijk om met kinderen te werken en is daar helemaal op haar plek. Ze heeft goed contact met haar collega en kamergenoot Pieta. Totdat Janneke Pieta’s vriend Jos een keer ontmoet en met hem gezellig heeft gepraat. Als ze dat tegen Pieta vertelt, valt het helemaal verkeerd. Pieta zegt niets meer dan het hoognodige tegen Janneke en de verstandhouding tussen hen wordt niet meer wat het geweest is.

Later komt Janneke in een ander koloniehuis te werken en daar sluit ze vriendschap met Els, een andere leidster. Totdat Janneke verkering krijgt met Dolf en Els haar niet meer aankijkt.

Janneke zit hier vreselijk mee. Ook de problemen met Teun, die inmiddels getrouwd is, laten haar niet koud.

Dit is een zelfstandig te lezen vervolg op ‘Duinvlinder’ en ‘Vlinderlicht’.

Het begint met het perspectief van Dolf (in 1968) dat in de ik-vorm geschreven is. Het verhaal over Janneke begint in 1939, als ze nog een klein meisje is. Dat is in de derde persoon geschreven. De hoofdstukken vanuit Dolfs perspectief wisselen het verhaal over Janneke af maar dat is niet storend. Zoals in alle boeken van deze auteur is ook dit verhaal met diepgang en emotie geschreven.

Een zeker man had een vijgenboom

Het Bijbelgedeelte dat in Lukas 13:6-9 staat, loopt als een rode draad door het verhaal heen.

In een gelijkenis gaat het over een vijgenboom die geen vrucht draagt. De boom moet omgehakt worden. De wijngaardenier vraagt aan de landman of de boom nog een jaar mag blijven staan. Dan zal hij de boom bemesten zodat hij alsnog vrucht zal gaan dragen.

Zo niet, dan zal hij alsnog omgehakt worden.

Het boek begint met een aangrijpende proloog.

Danjuma, die met zijn moeder in Nigeria woont, is christen. Het dorp waarin hij woont, wordt aangevallen door Boko Haramstrijders. Danjuma vlucht zijn huis uit. De moordenaar Abdul, die Danjuma van een eerdere ontmoeting kent en hem toen al bedreigde, valt hem aan en laat hem voor dood achter. Toch overleeft Danjuma deze vreselijke poging tot moord, maar hij is wel ernstig verminkt…

Het verhaal wordt beschreven vanuit drie personages: Danjuma, een dertienjarige jongen, die zijn leven als christen niet zeker is.

Abdul, een medestrijder van Boko Haram, die eropuit is om zoveel mogelijk christenen te doden.

Johan, een Nederlander, die alles heeft wat zijn hartje begeert: een gezin, een luxe leventje en mooie vakanties. Hij leeft netjes en is kerkelijk meelevend.

De verhalen van de drie personages zijn op een wonderlijke manier met elkaar verweven.

Abdul krijgt een ontvoerd christenmeisje toegewezen dat aan zijn pleziertjes moet voldoen. Hij is onder de indruk van haar. Ze heeft iets wat hij mist, maar hij weet niet wat. Ook ziet hij steeds de stralende ogen vol liefde van Danjuma voor zich. Hij merkt dat er iets binnen in hem verandert. Hij wil niet langer strijden tegen de christenen. Hij wil meer weten wie die Jezus nu eigenlijk is. Er komt een radicale omkeer in zijn leven. Hij krijgt diep berouw voor wat hij de christenen heeft aangedaan en wil niets liever dan Jezus volgen. Het meisje dat hij heeft ontvoerd, blijkt al die tijd voor hem gebeden te hebben. Hij geeft het meisje haar vrijheid terug en zoekt Danjuma op om hem vergeving te vragen voor de vreselijke verminking die hij de jongen heeft aangedaan.

Danjuma kan hem vergeven omdat hij de liefde van de Heere Jezus in zich voelt.

Johan, die in Nederland woont, komt onder de indruk van het verhaal over Danjuma, over wie hij op een avond in de kerkelijke gemeente hoort. Hij wordt stilgezet bij de verschrikkingen die zijn christelijke naasten moeten ondergaan. Ook komt hij onder de indruk van een indringende preek over een vijgenboom die omgehouwen wordt als hij geen vrucht draagt. Toch leeft hij voort als nette christen en zit vast in zijn eigen twijfel en wrok. Want het kan toch zomaar niet dat je het aanbod van zaligmakende genade in geloof mag aannemen?

Monica Nieuwenhuijsen, houdt met dit indrukwekkende boek de lezer een spiegel voor.

Op wie lijken wij? Op Danjuma, Abdul of Johan?

Het licht dat jij zult geven

Hoeveel lijden kan een mens verdragen? Het is de eerste vraag die in mij opkomt als ik dit boek heb gelezen. En de meest intrigerende passage vind ik op bladzijde 175 wanneer de auteur beseft dat haar kind zal gaan sterven. De innerlijke stem die vraagt: “Waar ben je nu met je God van wonderen?” en de opmerking van haar hart: “Jij dacht dat jouw God alles onder controle had?” Daar had ik meer van willen lezen. Hoe kon ze de gebeurtenissen rijmen met haar beeld van God. Hoe is dat verdergegaan? Hoe is haar beeld van God onder invloed van de gebeurtenissen veranderd? Is God nog wel dezelfde voor haar gebleven? De wanhoopskreet: “Ik dacht telkens dat U mij liet weten dat het goed zou komen.” Hoe is zij daar verder in gekomen, toen dat niet zo bleek te zijn. Had God dat dus niet tegen haar gezegd? Had zij zichzelf voor de gek gehouden? Of ziet ze dat niet zo. Daar had ik meer over willen lezen maar de gebeurtenissentrein raast door. En zoals dat meestal gaat met kanker, het is vreselijk; intens; pijnlijk en steeds minder te dragen. Dit boek is een verslag van een moeder die samen met haar dochter door de diepste dalen gaat en op de een of andere manier kracht vindt om dit aan te kunnen. Ze schrijft daar eerlijk over: “Drieënhalf jaar bleef ik overeind door vooral de moed erin te houden. Ik raapte mezelf steeds weer op met vernieuwde hoop.” De hoop op een genezen en gelukkig leven hier op aarde voor haar dochter met een toekomst waarin haar vriend haar man is en er kinderen kunnen komen. De hoop die haar op bladzijde 228 laat zeggen: “Ik zal je levend houden, altijd, dat beloof ik!” En daar is het dat ik afhaak. Waar dat al eerder gebeurde door de vorm: deze liefhebbende en intens rouwende moeder schrijft dit boek aan haar dochter. Ze schrijft hoe ze het leven van haar dochter heeft meegemaakt aan haar. Ik veronderstel met de bedoeling om deze belofte gestand te doen. En voor een deel leer je de dochter door de moeder kennen, maar vooral lijkt het door de werking van de gebruikte vorm of ik een brief heb geopend die niet voor mij bestemd is. Maar een zin heeft me vol in mijn hart getroffen: “Elke dag verder bij mijn kind vandaan, is tegelijkertijd een dag dichter bij haar.”

Ik overleefde voor mijn kind

Clara Rojas wordt gedurende zes jaar in gijzeling gehouden door de FARC in haar vaderland Colombia. Ze heeft het geluk en de pech dat ze een intellectueel is die zich in politieke kringen beweegt. Terwijl ze de presidentskandidate voor een van de partijen begeleidt voor een bezoek aan een net opnieuw door de regering geclaimd gebied, worden beide vrouwen gekidnapt en in de jungle gevangengehouden. Ze hebben de ernst van de situatie niet goed ingeschat en worden zo pionnen in de jarenlange onderhandelingen tussen de FARC en de Colombiaanse regering. Eenmaal in gevangenschap houdt Clara zich aan een gedisciplineerd leven. Ze herhaalt zichzelf eindeloos als ze vertelt hoe belangrijk het voor haar is om een bad te nemen in de rivier, haar kleding te wassen en die kleding te laten drogen zodat ze de volgende dag in ieder geval schone kleding had om weer een afmattende dag in de altijd natte jungle door te brengen, al of niet kilometers lopend met haar schamele bezittingen op de rug. Ze bidt haar als kind geleerde gebeden en gelooft dat haar discipline haar helpt om hoop te houden op bevrijding. De sfeer onder de gevangenen is niet echt goed. Dat heeft verschillende oorzaken. Een van de oorzaken is zeker dat Clara een van de onderhandelingspareltjes is en een bijzondere positie bekleedt, ook al zit ze in de jungle. Ze is zich daarvan bewust en probeert zo vriendelijk mogelijk te reageren naar wie dan ook. Maar ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat ze in die situatie weinig in staat was tot echte verbinding met mensen van wie zij denkt dat die anders zijn dan zij; ze vervreemdt ook van de presidentskandidate die eerder haar vriendin was. Nu is het leven als gevangene van de FARC echt geen pretje en ook al praat Clara mistig als het gaat over de oorzaak van haar zwangerschap, de keizersnee die ze ondergaat in die primitieve omstandigheden, heeft gevolgen die haar aan de rand van de dood brengen. Ze is bewaard gebleven voor haar zoon en ze is een dame met wilskracht, die een bijzondere liefde voor hem heeft. Emmanuël noemt ze hem. Ze noemt geloof een deugd en in het hoofdstuk over vergeving schrijft ze over haar intenties om deze zes jaar afschuwelijke ervaring achter zich te willen laten. Maar het moeilijke werk van traumaverwerking dat haar te doen staat, lijkt nog ver weg. Storend in het boek is dat de paginanummers van de hoofdstukken er steeds twee naast zitten. Een eenvoudige correctie had dat voorkomen.

202342

Recensie

Jouw waardering

202341

Recensie

Jouw waardering

202340

Recensie

Jouw waardering

202339

Recensie

Jouw waardering

202338

Recensie

Jouw waardering

202337

Recensie

Jouw waardering

202336

Recensie

Jouw waardering

202335

Recensie

Jouw waardering

202334

Recensie

Jouw waardering

202333

Recensie

Jouw waardering